برای نخستینبار در تابستان سال ۱۳۹۳ حشرات ریز سفیدرنگی که بیهدف به هر سو پرواز میکردند، در فضای سبز شهر تهران پدیدار شدند؛ این حشرههای سفیدرنگ یا همان سفیدبالکها که به اشتباه در برخی از رسانهها از آن تحت عنوان مگس سفید یاد میشود، از نظر ردهبندی دانش حشرهشناسی، خطری برای سلامتی انسان ندارد، اما میتواند مزاحمتهای فیزیکی فراوانی را برای شهروندان ایجاد کند. بهدنبال شیوع گسترده سفیدبالکها در معابر، پارکها، رستورانها و سایر فضاهای عمومی شهر تهران، اقدامهای جسته گریختهای از سوی مسئولان وقت برای مهار این معضل صورت گرفت؛ اما شیوع تصاعدی جمعیت این آفت سبب شد این موضوع برای یافتن راهکاری علمی و مطمئن به مؤسسه تحقیقات گیاهپزشکی کشور ارجاع شود. کارگروه تخصصی سفیدبالک بهدنبال انعقاد تفاهمنامهای در سال ۱۳۹۴ به سرپرستی محققان مؤسسه تحقیقات گیاهپزشکی کشور شکل گرفت و محققان این مؤسسه موفق شدند با یافتن راهکاری غیرشیمیایی، سفیدبالکهای سرگردان در هوا را به طریقی ایمن کنترل کنند.
تهران بیش از ۴۰ سال میزبان سفیدبالک است
شهاب منظری، عضو هیئت علمی و رئیس بخش تحقیقات ردهبندی حشرهها مؤسسه تحقیقات گیاهپزشکی، درباره آفت سفیدبالک گفت: سفیدبالک (white fly) یک آفت مکنده گیاهخوار است که همه مراحل زیستی آن روی گیاه طی میشود و ارتباطی با محیط دریاچه و آب ندارد. این حشره دارای گونههای متعددی است که برخی از آنان بهدلیل تغذیه از گیاهان زراعی و باغی جزو آفات کشاورزی شناخته شدهاند، هر چند طی سالهای گذشته چندین نوع از این سفیدبالکها در فضای سبز شهر تهران نیز گزارش شده است. به گفته وی، در حقیقت شهر تهران بین ۴۰ تا ۵۰ سال پیش، میزبان این سفیدبالکها بود؛ اما آنها چون تراکم کمی داشتند، جلبتوجه نمیکردند و این امر موضوع تازهای نیست. رئیس بخش تحقیقات ردهبندی حشرهها مؤسسه تحقیقات گیاهپزشکی تصریح کرد: چرخه زندگی سفیدبالکها شامل شش مرحله تخمریزی، پوره سن اول، پوره سن دوم، پوره سوم، شفیره و در نهایت حشره بالغ میشود و تولیدمثل آنان به دو روش جنسی و بکرزایی است، همچنین این حشرهها رفتار تغذیهای پیچیدهای دارد و محلهای مناسب برگ را برای تغذیه خود جستوجو میکند. براساس اعلام مؤسسه تحقیقات گیاهپزشکی، وی اضافه کرد: تغذیه این حشره از برگ گیاه منجر به ضعف گیاه و در نهایت خشکی آن شده و همچنین این حشره با ترشح موم روی برگ گیاه باعث اختلال در فتوسنتز و در نهایت گیاهسوزی میشود. وی ادامه داد: علاوهبر خسارتزایی اقتصادی، این حشره میتواند ناقل ویروس گیاهی نیز باشد، اما به هیچ عنوان انتقالدهنده هیچ گونه بیماری به انسان نیستند و تنها ممکن است در صورت ورود به چشم و مجاری بینی حساسیتهایی را ایجاد کنند. منظری اظهار داشت: بهدنبال شیوع جمعیت سفیدبالک در فضای سبز شهری و بینتیجه ماندن اقدامات کنترلی اولیه، سازمان بوستانها در سال ۱۳۹۴ طی دعوت نامهای از محققان مؤسسه خواست تا به این موضوع ورود پیدا کنند. همزمان با این مسأله، در فضای رسانهای نیز مصاحبههایی بهطور عمده با افراد غیرکارشناس صورت میگرفت که نه تنها این حشره به اشتباه معرفی میشد؛ بلکه نشر شایعاتی درباره ماهیت این حشره، مردم را بهشدت نگران کرد. رئیس بخش تحقیقات ردهبندی حشرهها مؤسسه تحقیقات گیاهپزشکی افزود: نخستین اقدامی که در مؤسسه تحقیقات گیاهپزشکی انجام شد، مطالعه و شناسایی ردهبندی این حشره بود که با نمونهبرداری از سطح مناطق آلوده، گونه صحیح این حشره تحت عنوان «Aleuroclava jasmini Sensu lato» معرفی شد. وی گفت: بهدنبال انعقاد تفاهمنامهای بین شهرداری تهران و مؤسسه تحقیقات گیاهپزشکی، کارگروه سفیدبالک تشکیل شد؛ این کارگروه که محققان مؤسسه، سرپرستی علمی آن را برعهده داشتند، با عضویت دو نماینده از هر منطقه شهرداری تهران و تهیه فرمهای پایش و آموزش در سال ۹۴ آغاز به کار کرد.
هوای خشک تهران و فراوانی توت زمینه طغیان را فراهم کرد
منظری ادامه داد: در نخستین سال پایش، ۱۱ منطقه با پراکنش جغرافیایی شمال، جنوب، شرق و غرب تهران بهصورت پایلوت مورد بررسی قرار گرفت و دستورالعمل اولیه تدوین و به مرور زمان با تحلیل فیدبکهای دریافتی و بازدیدهای میدانی، دستورالعملهای فنی تکمیل شده و در اختیار نمایندگان همکار ما در سازمان بوستانها قرار گرفت. این عضو هیئت علمی مؤسسه تحقیقات گیاهپزشکی، یکی از علل طغیان سفیدبالکها را نبود پارازیتوئید فعال آن در محیط دانست و اظهار داشت: از زمان ورود یک آفت به یک منطقه تا طغیان گسترده آن، یک پروسه زمانی طولانی طی میشود و زمانی که یک حشره وارد محیطی میشود، اگر شرایط برای زادآوری آن مهیا باشد، تراکم آن بهشدت اوج میگیرد و درباره سفیدبالک هم همین اتفاق افتاد. هوای گرم و خشک تهران از طرفی و فراوانی درخت توت (بهعنوان گیاه میزبان)، شرایط لازم را برای طغیان سفیدبالکها در غیاب شکارگر طبیعی آن فراهم کرد. منظری اتخاذ راهکار طبیعی و بدون استفاده از سموم شیمیایی را در مهار سفیدبالک، از دغدغههای اصلی محققان مؤسسه گیاهپزشکی عنوان کرد و گفت: از ابتدای تشکیل کارگروه سفیدبالک در سال ۹۴ تاکنون دغدغه اصلی در مهار سفیدبالکها این بوده که فرهنگ مصرف نکردن سم بهویژه در فضای شهری در ارتباط مسقیم با سلامتی شهروندان را جا بیندازیم و همه اقدامهای کنترلی نیز بر این محور طراحی شد. وی تصریح کرد: از سوی دیگر اقدامهای فیزیکی نیز بهگونهای طراحی شد که کمترین ضرر به دشمنان طبیعی این آفت وارد شود تا بتوانیم با شناسایی شکارگرهای طبیعی آن، مبارزه بیولوژیک را در دستورکار قرار دهیم؛ بدینترتیب کارگروه سفیدبالک در سال دوم اجرای این طرح یعنی در سال ۹۵ با تبدیل به شبکه مراقبت، علاوهبر ۱۱ منطقه پایلوت همه مناطق ۲۲گانه شهر تهران را در مهار این آفت تحت پوشش قرار داد. وی گفت: تشکیل شبکه مجازی آنلاین و پشتیبانی مستمر و شبانهروزی در پاسخ به پرسشهای نمایندگان عضو در این کارگروه نیز از دیگر اقدامات انجام شده برای هدایت علمی و اجرایی شبکه مراقبت سفیدبالک بود.
کنترل بیولوژیک سفیدبالک بهمعنی حذف این آفت نیست
شهرام فرخی، عضو هیئت علمی و معاون بخش تحقیقات کنترل بیولوژیک مؤسسه تحقیقات گیاهپزشکی کشور، نیز در این زمینه گفت: استفاده از پارازیتوئید فعال یک حشره برای کنترل جمعیت آن اساس مبارزه بیولوژیک محسوب میشود که ما از همان ابتدای کار برای شناسایی پارازیتوئید فعال این آفت وارد عمل شدیم که متأسفانه هیچ پارازیتوئید یا دشمن طبیعی در محیط یافت نشد؛ برنامه ردیابی پارازیتوئید فعال را ادامه دادیم، تا اینکه در نهایت در سال ۹۵ تک نمونه پارازیتوئید فعال سفیدبالک را در میدان ولیعصر(عج) تهران پیدا کردیم و بدینترتیب فرضیه امکان حضور شکارگر طبیعی این آفت در محیط شهری تهران به اثبات رسید. وی اظهار داشت: پس از آن سعی ما بر آن بود که پارازیتوئیدهای (شکارگرهای طبیعی) سفیدبالک را در ابتدای فصل طغیان (یعنی در اوایل تیرماه) در محیط مستقر کنیم؛ اکنون برطبق آمار در کل شهر تهران حدود ۵۰ درصد پارازیتوئید فعال سفیدبالک در محیط مستقر شده است و با اجرای تمامی دستورالعملهای مبارزه بیولوژیک جمعیت این حشره اکنون بهطور طبیعی و بدون استفاده از سموم شیمیایی به کنترل کامل درآمده است. سرپرست شبکه مراقبت سفیدبالک درباره مبارزه و کنترل این آفت بدون مبارزه شیمیایی با رد این دیدگاه که عدهای تصور میکنند کشت گیاه توت در فضای سبز تهران باعث طغیان سفیدبالک شده است، افزود: درخت توت گیاهی است کمتوقع، مقاوم به کمآبی، رشد سریع و کمترین آفات را در میان درختها دارد. حدود ۲۵ سال پیش برای کاشت رقم کاکوزا که رقمی غیرمثمر است، در فضای سبز شهر تهران اقدام شد و در طول این سالها شهروندان تهرانی از زیبایی و اکسیژن این گیاه بهرهمند میشدند؛ پس نمیتوانیم دلیل طغیان این آفت را در کاشت درخت توت جستوجو کنیم. فرخی اضافه کرد: حقیقت آن است امروز عامل مهمی بهنام تغییر اقلیم، سبب شده گونه جدیدی از سفیدبالک (که متفاوت از آنگونهای است که روی یاس رازقی ظاهر میشود یا به اشتباه عسلک پنبه یا سفیدبالک گلخانه نامیده میشود) با نام Aleuroclava jasmine s. l در فضای سبز شهری بروز و ظهور پیدا کرده و در شرایط مساعد گرم و خشک تهران ماندگار شود؛ درحالیکه وجود این آفت در توتستانهای دنیا جز در یکی دو مورد گزارش نشده است. وی درباره دستورالعملهای اجرایی مبارزه بیولوژیک سفیدبالک گفت: جمعآوری برگهای خزان کرده یکی از اقدامات فیزیکی توصیه شده در نخستین نسخه دستورالعمل کارگروه سفیدبالک بود که در سال دوم با توجه به اطلاعات دریافت شده از میزان جمعیت زنبور پارازیتوئید سفیدبالک در مناطق مختلف شهر، دستورالعمل داده شد برگهای جمع شده سوزانده نشود؛ بلکه برای ادامه فعالیت پارازیتوئید بر روی آنها، این برگهای آلوده را در پارکهای جنگلی خارج از شهر دپو کنند.
فرخی اضافه کرد: روغنپاشی در پاییز و زمستان یکی دیگر از توصیههای ما بود؛ چراکه در بررسیهای خود دریافتیم اینگونه سفیدبالک با تمام شدن فصل تابستان و خزان برگهای توت روی میزبان دیگری به نام درخت زیتون منتقل میشود و متأسفانه درخت زیتون هم در تهران به فراوانی یافت میشود، پس به لحاظ دامنه میزبانی وسیع شرایط مساعد برای حضور این حشره در چهار فصل در تهران فراهم بود. وی ادامه داد: پس این تصور که سفیدبالکها با سرد شدن هوا از بین میرود، صحیح نیست؛ بلکه آنها با تغییر میزبان به حیات خود ادامه میدهند و روغنپاشی که یک ترکیب غیرشیمیایی و بسیار ایمن است در محیط شهری قابل استفاده است. آبشویی با تکنیک واترجت، حذف پاجوش تنهجوش و هرس سبز از دیگر توصیههای ما در مبارزه بیولوژیک است. این عضو هیئت علمی مؤسسه تحقیقات گیاهپزشکی با تأکید بر این مطلب که هدف از کنترل بیولوژیک «حذف آفت» نیست، گفت: درباره آفت سفیدبالک ما هدفمان حذف این آفت نیست؛ بلکه حفظ تعادل بین جمعیت آفت و دشمن طبیعی اساس برنامههای مبارزه بیولوژیک است؛ در واقع ماهیت و بیولوژی این حشره که در هر نسل میلیونی نوزاد تولید میکند و هر یک ماه یک نسل خود را میبندد و نجومی زاد و ولد میکند به ما اجازه نمیدهد آن را حذف کنیم و از نظر علمی نیز چنین کاری صحیح نیست. وی یادآورشد: تجربیات دیگر کشورها نشان میدهد، در زمان جنگ جهانی دوم با تصور غلط که حشره خوب حشره مرده است، سم ددت به فراوانی استفاده شد، غافل از آن که هر حشرهای جایگاه مشخصی در خلقت دارد و بشر برای مبارزه با حشرهها باید نگاه جهانی و گلوبال داشته باشد و تعادل اکوسیستم در اولویت برنامهریزیهای ما قرار داشته باشد.
نظارت و کنترل مداوم سفیدبالکها
معاون بخش تحقیقات کنترل بیولوژیک مؤسسه تحقیقات گیاهپزشکی کشور افزود: نظارت ما درباره سفیدبالکها همیشگی است و در سال جاری اقدامهای مستمر کنترل بیولوژیک به ثمر نشسته و جمعیت این آفت با دشمن طبیعی خود به حد تعادل رسیده است. فرخی تصریح کرد: این تصور که سفیدبالک به داخل ریه انسان رفته و تخمریزی میکند، نادرست است، در سالهای اول، تراکم جمعیت این حشره در اطراف ساختمان مجلس شورای اسلامی و بسیاری از ادارهها و ارگانهای مهم بسیار زیاد بود؛ طغیان سفیدبالک در این قسمت از شهر بههمراه انتشار مطالب غیرعلمی در رسانهها، فشارها و تشویشهایی را در افکار عمومی ایجاد کرد که در نهایت منجر به این شد که سازمان بوستانها تحت فشار مضاعف، اقدامهای جسته گریختهای برای سمپاشی یا نصب تلههای زرد انجام دهند و چون برخورد علمی با این موضوع وجود نداشت، تلههای زرد بدون در نظر گرفتن دامنه میزبانی همه جا حتی روی درخت نارون، چنار و غیره نیز نصب شد. وی بر این باور است که اگر از همان ابتدا فرصت کافی برای بررسی علمی یک پدیده به دانشمندان و متخصصان امر داده شود، نه تنها از صرف هزینههای غیر هدفمند جلوگیری میشد؛ بلکه با صرف زمان کمتر نتیجه مطمئنتری بهدست میآمد. وی با تأکید بر نقش رسانهها بهعنوان یک همکار علمی برای محققان افزود: رسانهها باید بازوی علمی محققان باشند و با همکاری در انتشار اخبار صحیح به افکار عمومی اطمینان خاطر بدهند که علم برای حل معضلات راهحل دارد، رسانهها باید کمک کنند دیدگاه مردم، درباره شیوه علمی حل مسائل اصلاح شود و این فرهنگ جا بیفتد که اتخاذ راهکارهای علمی ممکن است زمانبر باشد؛ اما بهطور حتم ما بهدنبال یافتن نتیجه قطعی و بیخطر برای مردم و محیط زیست هستیم.
سمپاشی برای مقابله با سفیدبالک صحیح نبود
وی اظهار داشت: زمانی که مؤسسه تحقیقات گیاهپزشکی کشور برای مهار سفیدبالک وارد عمل شد با تشکیل شبکه مراقبت و شناسایی دامنه میزبانی، اقدامهای اصولی برای کنترل جمعیت این حشره انجام شد؛ در صورتی که اگر مسئولان میخواستند تحت فشار رسانهای برای حل این موضوع اقدام کنند، باید سمپاشیها ادامه مییافت تا جاییکه حتی اگر کل شهر هم سمپاشی میشد نه تنها در مهار سفیدبالک کوچکترین اثری نداشت، بلکه سلامت شهروندان دچار مخاطره جدی میشد. معاون بخش تحقیقات کنترل بیولوژیک مؤسسه تحقیقات گیاهپزشکی کشور ادامه داد: این حشره چند نسلی است که وجود دارد و در برابر سموم شیمیایی مقاوم شده است؛ با سمپاشی تمام شکاگرهای طبیعی آن از بین میرود و راه مبارزه طبیعی و بیولوژیک بسته میشود. بنابراین سمپاشی یکی از راههای اشتباه برای کنترل و مهار طغیان آفات بهشمار میرود. فرخی مبارزه بیولوژیک سفیدبالک را در مدت اجرای این طرح، برای دانش گیاهپزشکی کشور همراه با دستاوردهای علمی ارزشمندی دانست و گفت: اجرای این طرح که بهصورت تیمی صورت گرفت برای ما دستاوردهای خوبی بههمراه داشت؛ شناسایی پارازیتوئید اختصاصی اینگونه سفیدبالک ازجمله این دستاوردها بود با اجرای عملیات پایش و ردیابی در سطح وسیع دو گونه زنبور پارازیتوئید شناسایی شد که بهصورت اختصاصی روی پوره و شفیره سفیدبالک توت عمل میکنند. وی اضافه کرد: همچنین دریافتیم حشره کامل، لارو کفشدوزک لکه هلالی از شکارگرهای مراحل نابالغ سفیدبالکها هستند که ما در اجرای این طرح برنامههای اجرایی خود را بهگونهای تنظیم کردیم که کنترل سفیدبالک روی فون دشمنان طبیعی و جمعیت سایر حشرهای مفید اثر منفی نگذارد؛ بنابراین شکار انبوه را ممنوع اعلام کردیم و نصب تلههای زرد را تنها برای پایش و آماربرداری و در سطح محدود توصیه کردیم که این امر دستاوردی بینظیر در زمینه کنترل بیولوژیک برای ما بهدنبال داشت. وی افزود: در عملیات پایش و ردیابی، فون بسیار غنی از دشمنان طبیعی در حدود ۱۱ گونه حشرات مفید ازجمله چندگونه کفشدوزک، سنهای شکارگر، کنههای شکارگر، بالتوریهای سبز، مگسهای شکارگر و غیره برای ما جمعآوری کرد که تصور نمیکردیم، محیط شهر تهران با این میزان از آلودگی صوتی و وجود منواکسید کربن و ساختمانهای بلند مرتبه چنین فون غنی از شکارگرها را در خود داشته باشد و این یک یافته ارزشمند برای این مؤسسه تحقیقاتی بود که این فون غنی را برای کنترل بیولوژیک شهر تهران به منزله یک سرمایه طبیعی بدانیم و باید برای حفظ و بهرهبرداری صحیح آن برنامهریزی کنیم